مریم میرزاخانی در 22 اردیبهشت ماه 1356 (12 مه 1977 میلادی) در تهران به دنیا آمد. او سومین فرزند خانواده ای نیکوکار و اهل فرهنگ و دانش است و پدرش مهندس «احمد میرزاخانی» از اهالی روستای فشندک طالقان استان البرز و رئیس هیئت مدیره مجتمع آموزشی نیکوکاری رعد بود. دوران کودکی مریم با عشق به کتاب و نویسندگی و خواندن رمان های متفاوت سپری شد. او خود درباره این دوران از زندگی اش چنین می گفت:

وقتی که بچه بودم رویایم این بود که نویسنده شوم. هیجان انگیزترین لحظاتم را به خواندن رمان می گذراندم، در واقع هر چیزی را به دستم می رسید می خواندم.

پس از به پایان رساندن تحصیلات ابتدایی، در آزمون ورودی مدارس سمپاد (سازمان ملی پرورش استعدادهای درخشان) شرکت کرد و وارد دبیرستان فرزانگان تهران شد. میرزاخانی به همراه دوست و همراه همیشگی اش «رویا بهشتی زواره» اولین دخترانی بودند که به تیم المپیاد ریاضی ایران راه یافته و  مدال های طلا و نقره المپیاد را با خود به خانه آوردند. او توانست در سال سوم و چهارم دبیرستان (سال های 1373 و 1374) مدال طلای المپیاد ریاضی کشوری را کسب کند و با شرکت در المپیاد ریاضی جهان، نام خود را بر سر زبان ها بیندازد.

مریم میرزاخانی اولین دانش آموز ایرانی بود که نمره کامل را در المپیاد جهانی ریاضی در کانادا به دست آورد و در دو سال پیاپی (1994 هنگ کنگ و 1995 کانادا) برنده مدال طلای المپیاد جهانی ریاضی شده و رکورد کسب مدال طلا در دو سال را نیز در بین محصلان ایرانی از آن خود کرد. مریم از تاثیر مثبت محیط دبیرستان بر زندگی علمی خود ابراز رضایت می کرد:

من به دبیرستان ممتاز فرزانگان در تهران رفتم و در آنجا اساتید بسیار خوبی داشتم.

او به همراه رویا در سال 1374 وارد دانشگاه صنعتی شریف شده و دوره کارشناسی خود را در این دانشگاه به پایان می رساند. میرزاخانی در این زمان به عنوان همکار در پژوهشگاه دانش های بنیادی مشغول بود و همچنین اثبات ساده ای برای قضیه شُر یافت که ماهنامه انجمن ریاضی آمریکا آن را به چاپ رساند. مریم درباره علاقه و استعدادش در حل مسائل ریاضی می گفت:

من برای حل مسائل ریاضی فرمول خاصی ندارم. گاه احساس می کنم در یک جنگل گم شده ام. همه دانسته هایم را به کار می گیرم تا یک راهی پیدا کنم و حقه ای بزنم. بالاخره با قدری هم شانس یک باره خود را انگار بالای تپه ای می رسانم که از آن جا همه چیز روشن دیده می شوند.

در اسفندماه سال 1376 اتفاق ناگواری در زندگی تحصیلی مریم رخ داد که بعدها تحت عنوان حادثه تصادف مریم میرزاخانی از آن یاد شد. در آن سال بیست و دومین دوره مسابقات ریاضی دانشجویی در اهواز برگزار شد و تیم متشکل از  مریم میرزاخانی، ایمان افتخاری و حسین نمازی در مسابقه رتبه اول کشور را کسب کردند. اتوبوس حامل دانشجویان ریاضی شرکت کننده در مسابقات از اهواز راهی تهران بود که بین راه، در دره سقوط کرد و 6 دانشجوی ریاضی دانشگاه صنعتی شریف، که اغلب از برگزیدگان المپیادهای ریاضی ملی و بین المللی به حساب می آمدند، جان خود را در این حادثه از دست دادند و مریم از جمله بازماندگان این حادثه دلخراش بود.

 پس از آن، میرزاخانی برای ادامه تحصیل، بورسیه دانشگاه هاروارد را دریافت و به آمریکا مهاجرت کرد. او در کلاس های «کورتیس مک مولن» از ریاضی دانان برجسته و برندگان جایزه فیلدز حاضر و در سال 2004 به سرپرستی و راهنمایی وی، موفق به کسب مدرک دکتری از دانشگاه هاروارد شد. پروفسور مک مولن روزهای دانشجویی مریم را این گونه به خاطر می آورد:

 وقتی مریم برای اولین بار به دفتر کار من آمد و با او بیشتر آشنا شدم، نوع سوالاتش با دیگر دانشجویان متفاوت بود. مریم ذهنی تصویری و تخیلی داشت (imaginative) و هر مسئله ریاضی را مثل یک داستان طرح و تعریف می کرد. او در کلاس ها سوالات زیادی می پرسید و با عجله به فارسی یادداشت بر می داشت.

بعد از اخذ مدرک دکتری، مریم میرزاخانی با سمت استادیار در دانشگاه پرینستون مشغول به کار می شود و تا سال 2008 و رسیدن به درجه استاد تمامی، در این دانشگاه به کار خود ادامه می دهد. این در حالی بود که در سال 2005 میلادی، نام مریم میرزاخانی به عنوان یکی از 10 ذهن جوان جهان، در نشریه پاپیولار ساینس آمریکا (Popular Science) مطرح شد.

مریم میرزاخانی در سال 2005 به عنوان یکی از 10 ذهن جوان جهان، از سوی نشریه پاپیولار ساینس آمریکا انتخاب شد

در همین سال مصادف با 1384 خورشیدی، مریم میرزاخانی با دکتر یان واندراک (Jan Vondrak) دانشیار ریاضی دانشگاه استنفورد و پژوهشگر سابق علوم رایانه نظری مرکز تحقیقات آی بی ام ازدواج می کند. همسر مریم میرزاخانی اهل جمهوری چک است و از او یک فرزند دختر به نام «آناهیتا» دارد. همسر مریم درباره آشنایی و ازدواج با او می گوید:

من برای اولین بار مریم را در سال 2004 در بوستون ملاقات کردم. در آن زمان، او در رشته خود یک ستاره بود که تز دکترایش را در هاروارد تمام کرده و در آن، تعداد زیادی مسئله مهم را در رابطه با دینامیک روی رویه های هذلولی حل کرده بود. با این حال شما نمی توانستید این را با ملاقات وی در یک مهمانی خانگی متوجه شوید. او نمونه ای از طرز برخورد متواضعانه، دوستانه و کنجکاوانه بود و در عین حال دستاوردهای واقعی اش را پنهان می کرد؛ شاید به این خاطر که اطرافیانش، گیج و دستپاچه نشوند. ما در سال 2008 در بالای کوهی در نیوهمشایر و با حضور کلا 6 نفر ازدواج کردیم. در سال 2009 با شغل های عالی و آنچه موقعیتی تمام و کمال در زندگی به نظر می رسید، به کالیفرنیا منتقل شدیم و دخترم آناهیتا در سال 2011 متولد شد.

پس از تجربه تدریس در پرینستون، مریم در اول سپتامبر 2008 (11 شهریور 1387) به دانشگاه استنفورد، یکی از معتبرترین دانشگاه های جهان و دومین دانشگاه برتر دنیا رفته و در سن 31 سالگی به عنوان پروفسور یا استاد تمام، در این دانشگاه مشغول به تدریس می شود.

در سال 2009 میلادی، مریم میرزاخانی به دلیل دستاوردهایش در ریاضیات، برنده جایزه بلومنتال از سوی انجمن ریاضیات آمریکا شد. این انجمن در اعلامیه ای به مناسبت برنده شدن مریم، دلیل گرفتن جایزه مهم بلومنتال توسط او را این گونه شرح می دهد:

خلاقیت استثنایی و تز دکترای مبتکرانه که در آن، ابزارهای گوناگونی از هندسه هذلولوی گرفته تا روش های کلاسیک فرم های اتومورفیک و تقلیل سیمپلکتیک برای به دست آوردن نتایجی در سه مسئله مهم ترکیب شده اند.

سال 2010 میلادی، مریم بار دیگر نبوغ خود را به رخ ریاضیات جهان کشید و پرسشی باز و بی پاسخ در ریاضی را به اثبات رساند. حدس «شار زلزله» ویلیام ترستن روی فضاهای تایشمولر، مدت ها در این علم به مسئله لاینحلی تبدیل شده بود که با توانایی میرزاخانی پرونده اش بسته شد. او چهار سال بعد نیز با اثبات قضیه ای دیگر، جهان این علم را به حیرت واداشت. مریم به همراه دو محقق دیگر به نام های «امیر محمدی» و «الکس اسکین» ثابت کردند که ژئودزیک های مختلط و بستارهای آن ها، برخلاف انتظار، نامنظم یا فراکتالی نبوده و بسیار منظم هستند. به عبارت بهتر، بستارهای چنین ژئودزیک هایی جبری و دارای ویژگی هایی از جمله صلبیت هستند. نتایج به دست آمده توسط او در مطلبی با نام «کار مریم میرزاخانی» و توسط اتحادیه جهانی ریاضی چنین توصیف می شود:

یافتن این حقیقت، شگفت انگیز است که تصلب در فضاهای همگن، چگونه انعکاسی در فضاهای ناهمگنی همچون جهان فضای پیمانه ای دارد.

در همین سال بود که مریم میرزاخانی و 9 محقق برجسته دیگر، در چهارمین نشست 10 استعداد درخشان نشریه پاپیولار ساینس در آمریکا، مورد تقدیر قرار گرفت. این نشریه فهرست خود را بر اساس پیشنهادهای ارائه شده از سوی سازمان های گوناگون، رؤسای دانشگاه ها و ناشران انتشارات علمی و از میان محققان و نخبگان جوان در حوزه های مختلفی چون گرافیک رایانه ای، ریاضیات و علوم ربوتیک، انتخاب می کند. محققان جوان و برجسته ای که در حوزه های ابتکاری مشغول به فعالیت بوده و افق های تازه ای در مرزهای جهان اطراف ما گشودند و با این حال از چشم عموم پنهان مانده اند.

میرزاخانی نخستین زن در تاریخ ریاضیات جهان و اولین ریاضیدان ایرانی است که مدال فیلدز یا نوبل ریاضیات را دریافت کرد

درخشش مریم در سال 2014 میلادی به موارد ذکر شده ختم نشد و او توانست بالاترین نشان علمی رشته ریاضیات را نیز به دلیل کار بر «دینامیک و هندسه سطوح ریمانی» از آن خود کند. این نشان ارزشمند با عنوان «مدال فیلدز» که از آن با عنوان «نوبل ریاضیات» نیز یاد می شود، هر چهار سال یک بار و از سوی اتحادیه جهانی ریاضیات (IMU)، به دانشمندان جوان برگزیده زیر 40 سال تعلق می گیرد. مدال فیلدز مریم میرزاخانی از این جهت بیشتر حائز اهمیت است که او نخستین زن در تاریخ ریاضیات جهان و نیز اولین ریاضیدان ایرانی بود که این جایزه را دریافت کرد.

از دیگر اتفاقات علمی جالب توجه در زندگی میرزاخانی، انتخاب او به عضویت در آکادمی ملی علوم در سال 2016 میلادی است. مریم اولین ایرانی آمریکایی به شمار می آید که به عضویت در این آکادمی برگزیده شد. یک سال بعد و در آوریل سال 2017،  او به عضویت آکادمی علوم و هنر آمریکا درآمد و قرار بر این بود در اکتبر همان سال، مراسم معارفه میرزاخانی برگزار شود که برای همیشه ناتمام باقی ماند. مریم با همه سرسختی و شوق و انگیزه فراوانی که داشت و پس از چهار سال مبارزه سخت و نفس گیر که کمتر کسی از آن مطلع بود، مغلوب بیماری اش شد و خلاقیت های علمی و دستاوردهای مهم اش را به مرگ زودرس و نابهنگام تسلیم کرد.

در ابتدای تابستان سال 2017 میلادی (تیرماه 1396 خورشیدی)، مریم به دلیل بیماری سرطان پستان در بیمارستان بستری شد. بیماری سرطان او از چهار سال قبل تشخیص داده شد و پس از این مدت به مغز استخوان مریم سرایت کرده بود. همسر مریم میرزاخانی درباره او چنین می گوید:

مریم بعد از تشخیص سرطان گفت زندگی عادلانه نیست، وقتی که در خانواده خوب و با هوش زیاد به دنیا آمدم، هم نبود پس الان هم شکایتی ندارم. برنامه واضحی داشت و کاملا می دانست می خواهد چه بکند. وقتی او را الگو می دانستند از خودم می پرسیدم چطور ممکن است!؟ چراکه پیروی از او آسان نبود زیرا او انسان خاصی بود، ذهن قوی داشت و می دانست از زندگی چه می خواهد.

والدین مریم برای دیدار و مراقبت از دختر خود به آمریکا رفتند، اما فرصت زندگی کوتاه او به سرعت تمام شد. مریم میرزاخانی در 23 تیرماه 1396 خورشیدی و زمانی که تنها 40 سال از عمر پربارش می گذشت، در بیمارستانی در کالیفرنیا درگذشت، اما نامش برای همیشه در تاریخ جاودانه شد. «مارک تسیر لاوین» رئیس دانشگاه استنفورد در سوگ مریم میرزاخانی نوشت:

او یک ریاضیدان، نظریه پرداز درخشان و در عین حال متواضع بود که جوایز را فقط به این دلیل دریافت می کرد تا برای دیگر زنان الهام بخش باشد تا مسیر وی را در پیش بگیرند. مریم خیلی زود از میان ما رفت، اما تاثیری که روی هزاران زن گذاشت تا با الهام گیری از او به تحصیل در ریاضیات و علوم روی آورند، پایدار خواهد ماند. سهم او به عنوان یک دانشمند و نقش اساسی وی مهم و پایدار است و جای او در اینجا، دانشگاه استنفورد و در سراسر دنیا، عزیز و خالی خواهد بود.

در میان جوایز مریم میرزاخانی مدال فیلدز اهمیت ویژه ای دارد، چراکه بالاترین نشان علمی رشته ریاضیات است و مریم اولین زن در جهان محسوب می شود که موفق به دریافت این جایزه علمی ارزشمند شد.  این مدال را در سال 2014 و در کنفرانس جهانی ریاضیات در سئول به وی اهدا کردند و توصیف رسمی کمیته مدال فیلدز از دستاورد مریم میرزاخانی چنین بود:

چیره دست در گستره قابل توجهی از تکنیک ها و حوزه های متفاوت ریاضی، او تجسم ترکیبی کمیاب است از توانایی تکنیکی، بلندپروازی جسورانه، بینش وسیع و کنجکاوی ژرف.

سایر افتخارات و جوایز پرفسور مریم میرزاخانی به شرح زیر است:

• مدال طلای المپیاد جهانی ریاضی هنگ کنگ با امتیاز 41 از 42 در سال 1994

• مدال طلای المپیاد جهانی ریاضی کانادا با نمره کامل در سال 1995

• همکار پژوهشگاه دانش های بنیادی تهران از 1995 تا 1999

• برنده جایزه افتخاری دانشگاه هاروارد در سال 2003

• برنده جایزه برترین فارغ التحصیلان دانشگاه هاروارد در سال 2003

• برنده جایزه پژوهشگر برتر بنیاد ریاضیات کلی در سال 2004

• برنده جایزه ای ام اس بلومنتال در سال 2009

• دعوت به کنگره بین المللی ریاضیات در سال 2010 برای سخنرانی در مورد توپولوژی و سیستم های پویا و معادله دیفرانسیل معمولی

• برنده جایزه ستر از طرف انجمن ریاضی آمریکا در سال 2013

• انتخاب به عنوان یکی از 10 فرد مهم سال 2014 از سوی مجله نیچر

• برنده جایزه بنیاد ریاضیات کلی در سال 2014

• سخنران مدعو کنگره بین المللی ریاضی در سال 2014

• برنده مدال فیلدز در سال 2014 در سئول کره جنوبی

• عضویت در فرهنگستان علوم فرانسه در سال 2015

• عضویت در مجمع فیلسوفان آمریکا در سال 2015

• عضویت در آکادمی ملی علوم آمریکا در سال 2016

• عضویت در فرهنگستان هنر و علوم در سال 2017

در تقویم جهانی روزی را برای بزرگداشت مریم میرزاخانی در نظر گرفته و آن را روز جهانی زنان در ریاضیات نامیده اند. سال 2019 میلادی و به پیشنهاد کمیته بانوان انجمن ریاضی ایران، 12 مه مصادف با 22 اردیبهشت ماه سال روز تولد پروفسور مریم میرزاخانی، به یاد او و پاسداشت خدمات علمی این دانشمند نخبه و برجسته، از سوی اتحادیه بین المللی انجمن های ریاضی، با عنوان روز جهانی زنان در ریاضیات نام گذاری شده است. در خصوص انتخاب این روز ویژه در سایتی که به همین منظور طراحی شده آورده اند:

12 مه (22 اردیبهشت) فرصت شادی بخشی برای جامعه ریاضی است تا زنان ریاضیدان را گرامی بدارد. این گرامیداشت هرساله در سراسر جهان برگزار می شود. هدف از نام گذاری روز جهانی زنان در ریاضیات، الهام بخشی به زنان سراسر جهان برای گرامیداشت دستاوردهای آن ها در ریاضی است تا بدین وسیله بتواند زمینه ای را برای ایجاد فضای کاری مناسب، لذت بخش و همگانی فراهم کند.

این پیشنهاد اول بار در 31 ژوئیه سال 2018 (9 مرداد سال 1397) و در در جلسه عمومی بانوان اتحادیه بین المللی انجمن های ریاضی جهان در ریودو ژانیرو برزیل ارائه و به تصویب رسید. پیشنهادی که مورد حمایت چندین سازمان از جمله انجمن زنان اروپایی در ریاضیات، انجمن جهانی زنان در ریاضیات، زنان آفریقایی در انجمن ریاضیات، انجمن زنان هندی و ریاضیات و نیز گروه زنان ریاضیدان شیلیایی قرار گرفت. این پیشنهاد همچنین با استقبال پرشور و حمایت دیگر حضار همراه و به یک فراخوان جهانی و فراگیر برای اتحاد چندین سازمان ملی و قاره ای مبدل شد.

در توضیح این امر آمده که در شرایطی که برای قرن ها زنان ریاضیدان جهان مورد بی مهری و بی توجهی قرار گرفته اند، تعیین چنین روزی باعث می شود که حس تعلق خاطر در میان آن ها ایجاد شده و آگاهی کل جامعه ریاضیات نیز افزایش یابد. از سویی دیگر، پس از برگزاری 27 کنگره بین المللی ریاضی دانان که از سال 1897 در زوریخ آغاز شده، مریم میرزاخانی برای نخستین بار مدال فیلدز که پرافتخارترین جایزه در ریاضیات است را به تصاحب زنان درآورد و راه را برای سایر زنان فعال در این حوزه هموار ساخت و نام، یاد و روز میلادش در ریاضیات برای همیشه جاودان خواهد ماند.

علاوه بر روز جهانی زن در ریاضیات، افتخارات دیگری نیز به یاد این نابغه ایرانی و تاریخ ساز ریاضیات در داخل و خارج کشور به ثبت رسیده است. سایر نام گذاری های مریم میرزاخانی در ایران و جهان عبارت اند از:

• ساختمان آمفی تئاتر و کتابخانه دبیرستان فرزانگان یک تهران در تیر ماه سال 1396، به افتخار مریم میرزاخانی که روزگاری دانش آموز این مرکز آموزشی بود، تحت عنوان «ساختمان پروفسور مریم میرزاخانی» تغییر نام داد.

• کتابخانه اصلی دانشکده ریاضیات دانشگاه صنعتی شریف را به یاد و افتخار مریم میرزاخانی، به نام این دانشمند نخبه نام گذاری کرده اند.

• در 20 مرداد سال 1395 و به تصویب هیئت امنای خانه ریاضیات اصفهان، تالار همایش ها و کنگره های این مرکز به نام «تالار میرزاخانی» نام گذاری شد.

• تالار اصلی اجتماعات مجتمع آموزشی بین الملل و تطبیقی پسران تهران نیز از دی ماه سال 1399 به یاد نابغه ایرانی ریاضیات، به نام «تالار مریم میرزاخانی» نامیده می شود.

• در دوم فوریه سال 2018 میلادی، میکرو ماهواره ای از سری گنوست و توسط استلاجیک که شرکتی فعال در زمینه تصویربرداری و تحلیل دیدبانی زمین است، به فضا پرتاب شد و نامش را مریم میرزاخانی نهادند.

  به یاد پروفسور مریم میرزاخانی، «سیارک 321357 میرزاخانی» نام گذاری و توسط مرکز بررسی ریز سیاره ها منتشر شد.

• به پیشنهاد دانشجویان دانشگاه فنی برلین، یکی از خیابان های این شهر به مناسبت روز زن در هشت مارس، به نام مریم میرزاخانی تغییر نام داد.

ا به پیشنهاد اعضای انجمن شهری مون پلیه فرانسه، یکی از خیابان های این شهر را مریم میرزاخانی نام گذاشته اند.

• بر تابلوی خیابانی در شهر لیون فرانسه و در کنار دانشگاه معروف «اکول نرمال» نیز، نام مریم میرزاخانی قرار گرفته است.

علاوه بر موارد ذکر شده، جایزه جدیدی نیز به نام «جایزه مریم میرزاخانی مرزهای نو» در چهارم نوامبر 2019 میلادی معرفی شد که از سوی «بنیاد جایزه بریکترو» که جوایزی بین المللی در دستاوردهای علمی است، به زنان پیشتاز در علم ریاضی تقدیم خواهد شد. این جایزه هر ساله به یک یا دو نفر از زنان ریاضیدان تازه کاری که دو سال قبل از دریافت جایزه، مدرک دکترای خود را گرفته اند و به مبلغ 50 هزار دلار پرداخت می شود. 

دانشگاه استنفورد نیز به همت انوشه انصاری و روزبه یاسینی فرد ، بورسیه جدیدی را به نام و یاد استاد فقید این مرکز، با عنوان بورسیه پروفسور مریم میرزاخانی و به مبلغ 800 هزار دلار برای دانشجویان تحصیلات تکمیلی خود در نظر گرفته است.

منبع 

وب سایت مریم میرزاخانی _  مقالات روزنامه های  :  ایسنا  _ عصر ایران _ واشینگتن پست _ تجارت آنلاین _ خبر آنلاین _ ایرنا _ ایران