اسکندر فیروز ، در سال1305 در شیراز چشم به جهان گشود ایشان  فرزند محمدحسین فیروز ، صفیه نمازی و نوهی عبدالحسین میرزا فرمانفرما (نوهی عباس میرزا و پسر عموی ناصرالدین شاه قاجار) بود. او همچنین همسر ایران علاء و داماد حسین علاء نخست وزیر ایران و وزیر دربار دودمان پهلوی بود.

اسکندر فیروز دانش آموخته راه و ساختمان بود و در جوانی در شرکت های سدسازی کار می کرد. او نماینده مردم همدان در دوره نوزدهم مجلس شورای ملی و نماینده مردم میانه در دوره بیستم مجلس شورای ملی بود.

اسکندر، در یک خانواده ی اشرافی پرورش یافته بود و مانند بیشتر اشرافزادگان دیگر، از نوجوانی با شکار تفریحی آشنا شده بود و به آن می پرداخت. اما، در سال 1346 یعنی هنگامی که چهل ویک ساله بود برای شکار شیر و فیل به آفریقا رفت از شکارکردن احساس بیزاری کرد و پس از آن به جای شکار جانوران از آنها عکاسی کرد و دست از شکار می کشد و همه ی توان شخصی و نفوذ خانوادگی اش را برای حفظ جانوران و گیاهان و زیستگاه ها به کار می گیرد. 

پس از آن که کانون شکار در سال 1346 به سازمان شکاربانی و نظارت بر صید تبدیل شد فیروز ریاست آن را به عهده گرفت. با تلاش های او این سازمان در سال 1350 (خورشیدی) به سازمان حفاظت محیط زیست تغییر نام یافت و دامنه فعالیت آن نیز گسترده تر شد. سپس در سال 1353 یکی از مهم ترین قوانین زیست محیطی ایران با عنوان قانون حفاظت و بهسازی محیط زیست تصویب شد که در ایران اعتبار حقوقی دارد. با کوشش او مناطق چهارگانه تحت حفاظت ایران با نام های پارک ملی، اثر طبیعی ملی، پناهگاه حیات وحش و منطقه حفاظت شده تعیین شدند.

در یکی از مراسمی که هر سال به مناسبت گرامی داشت روز بستن کنوانسیون حفاظت از تالاب های مهم بین المللی و زیستگاه پرندگان آبزی برگزار می شد دبیرخانه این کنوانسیون از اسکندر فیروز به عنوان پدر تالاب ها یاد کرد؛ چرا که تلاش های او سبب شد تا در سال 1349 این کنوانسیون در رامسر منعقد و از آن پس به نام کنوانسیون رامسر شناخته شد.

در سال 1350 فیروز رئیس اجلاس سازمان ملل متحد برای آماده سازی کنوانسیون های مربوط به کنفرانس جهانی استکهلم شد. در سال 1351 هنگامیکه نخستین کنفرانس جهانی محیط زیست در استکهلم برگزار شد او نایب رئیس این نشست بود. بین سال های 1352 تا 1354 به عضویت هیئت مدیره اتحادیه جهانی حفاظت محیط زیست درآمد و از سال 1354 تا 1356 نایب رئیس این اتحادیه و عضو هیئت مدیره صندوق جهانی طبیعت شد. 

اسکندر فیروز در تیر 1356 علاوه بر آنکه از ریاست سازمان حفاظت محیط زیست استعفا کرد ریاست اتحادیه جهانی حفاظت را نیز نپذیرفت. او همچنین از سال 1350 تا 1357 دبیرکل مؤسسه گیاه شناسی ایران بود و تأسیس مؤسسه گیاه شناسی و باغ گیاه شناسی ملی ایران و همچنین طرح زیست محیطی پارک جنگلی پردیسان را در کارنامه خود دارد.

«کانون شکار» و سازمان حفاظت محیط زیست مکان های پُست و مقام نبود. او در آن جاها بود تا واقعاْ و به شکل مؤثر از حیات وحش و کمی بعد از زیستگاه ها و همه ی محیط های طبیعی و انسانی حمایت کند. او نه تنها قانونی را به تصویب رساند که در زمان خودش از معدود قانون های جامع محیط زیستی جهان بود، بلکه در برابر دیگر مدیران دولتی و غیردولتی قدرتمند که در راه «توسعه» اهمیتی به محیط زیست نمی دادند هم محکم می ایستاد. چنین بود که برای مثال، در مخالفت با ساخت پالایشگاه در مازندران جلوی اقبال رییس شرکت نفت ایستاد، مانور ارتش را در منطقه ی حفاظت شده ی موته متوقف کرد، در برابر بانک عمران که می خواست زمین های پارک پردیسان را به زیر ساخت وساز ببرد ایستاد، و با کارخانه ی پارس توشیبا که رودخانه ی زرچوب را آلوده ساخته بود، با شدت برخورد کرد.

اسکندر نقش درجه اول را در تدوین و تصویب قانون شکار (1335)، قانون شکار و صید (1346)، و قانون حفاظت و بهسازی محیط زیست (1351 و 1353) داشت، اما کار او به وضع قانون محدود نشد، بلکه قانون را به اجرا می رساند و در این مورد ملاحظه کاری نداشت. در واقع او قدرت سازمان حفاظت محیط زیست را با پیگیری قانون، و با اقتدار اعمال می کرد. اسکندر خاطره ای را نقل می کند که در بهار 1353 پس از تصویب قانون حفاظت و بهسازی محیط زیست، مجید رهنما از وزیران آن دوره "برای مشورت در مورد کاری به دفتر من آمد... و گفت با تصویب این قانون تو قوی ترین مرد دولت شدی! اصلاْ چنین فکری به ذهنم خطور نکرده بود. البته منظور رهنما بیشتر این بود که با اعمال ضوابط و مقررات محیط زیستی ، سازمان حفاظت محیط زیست کنترل کننده ی اجرای طرح های وزارتخانه ها ، سازمان ها، و صنایع می شود"

در زمان ریاست بر سازمان حفاظت محیط زیست، مقاله هایی درباره ی محیط زیست ایران به مجامع جهانی ارایه کرد، کتاب با عنوان محیط زیست در ایران تألیف کرد، و حامی انتشار دو کتاب ارزشمند پرندگان ایران (1353) و راهنمای پستانداران ایران (1356) شد. در سال 1378 کتاب حیات وحش ایران، مهره داران از او منتشر شد و در سال 1392 کتاب خاطرات دو دهه تلاش برای حفظ طبیعت و محیط زیست ایران را به چاپ رساند.

راه اندازی سازمان حفاظت محیط زیست با شرح وظایفی که علاوه بر موضوع شکار و حفظ زیستگاه ها بر تمام مسایل مربوط به محیط های انسانی و غیرانسانی نظارت داشت، در زمانه ای که شاید فقط شش یا هفت کشور جهان سازمانی با این وظایف داشتند، یک اقدام برجسته و ابداعی در ایران و آسیا بود. همچنین کارهایی مانند اصلاح پاره ای از مطالب کتاب های درسی و کشاندن موضوع حفاظت محیط زیست به این کتاب ها، به تصویب رساندن کنوانسیون جهانی تالاب ها (کنوانسیون رامسر) وکنوانسیون حفاظت از دریای خزر، تهیه ی کشتی برای تحقیقات محیط زیستی در آب های جنوب کشور و راه اندازی آزمایشگاه اقیانوس شناسی... از جمله نوآوری های اسکندر فیروز بوده است.

اسکندر فیروز از اندک کارگزاران دولتی پیش از انقلاب ایران بود که پس از انقلاب نیز نامش به نیکی در رسانه های رسمی ایران برده می شد. اسکندر فیروز پس از انقلاب 1357 ایران دستگیر و پس از دو سال بازجویی به اعدام محکوم شد. اما گویا با میانجی گری فردی از قم این حکم به حبس ابد کاهش یافت. اما این حکم نیز به صورت کامل اجرا نشد و او در سال 1364 پس از تحمل 6 سال و 7 ماه از زندان آزاد شد. 

اسکندر پس از انقلاب، کار در زمینه ی حفاظت از طبیعت را با نگارش کتاب و همکاری با تشکیلات «جایزه مهرگان» در معرفی و تقدیر از پدیدآوردگان کتاب های محیط زیستی ادامه داد.

شماری از آثار ایشان :

• حیات وحش ایران، مهره داران از انتشارات مرکز نشر دانشگاهی در سال 1378 منتشر شد و در 1380 جایزه علم مهرگان را به خود اختصاص داد. این کتاب کامل ترین مرجع مربوط به حیات وحش ایران بوده است.

• The Complete Fauna of Iran از انتشارات I.B. Tauris در سال 2005. این کتاب تکمیل شده کتاب پیشین و به زبان انگلیسی است.

• پرندگان ایران (زیر نظر)

• پستانداران ایران (زیر نظر)

• شماری مقاله در دانشنامه ایرانیکا

• خاطرات، دو دهه تلاش برای حفظ طبیعت و محیط زیست ایران The Memoirs of Eskandar Firouz (Persian Language). Ibex Publishers

فیلم مستند «یک ساعت از یک عمر» ساختهی رخشان بنی اعتماد که در سال 1392 ساخته شد؛ گفتگویی یک ساعته با اسکندر فیروز دربارهی کارها و زندگی او است. 

جونده ای به نام دوپای فیروز (Allactaga firouzi) به نام او نام گذاری شده است. 

اسکندر فیروز آخرین پیام خود را در بهمن 1395 برای دبیر کمپین ما صدای بختگان هستیم فرستاد. وی در 14 اسفند 1398 برابر با 4 مارس 2020 در آمریکا درگذشت.

  منابع

ماهنامه جهان کتاب، آذر 1385

«نخستین رئیس سازمان محیط زیست ایران درگذشت». بخش فارسی یورونیوز. 14 اسفند

 مقاله ی آموزه هایی از زندگی اسکندر فیروز  از عباس محمدی