مصطفی قلی بیات معروف به صمصام الملک متولد  1267 در اراک ،  فرزند حاج عباسقلی خان سهم الملک اراکی، ملاک و نماینده مجلس و برادر کوچکتر مرتضی قلی بیات معروف به سهام السلطان و خواهرزاده دکتر محمد مصدق است. او در سال 1267 در سلطان آباد اراک به دنیا آمد. تحصیلات ابتدایی را نزد معلمین خصوصی فراگرفت. سپس به مدت دو سال به روسیه رفت تا فنون نظامی را فرا گیرد، پس از آن که نتوانست نظام خشن و بدون انعطاف ارتش روسیه را تحمل کند به ایران بازگشت و به کار کشاورزی مشغول شد.

در 1296 مجددا به اروپا رفت و در فرانسه مدت چهار سال در رشته کشاورزی تحصیل کرد و از مدرسه ملی کشاورزی گرینیون فارغ التحصیل شد. پس از بازگشت به ایران به استخدام وزارت فلاحت، فوائد عامه و تجارت درآمد. در شهریور 1303 و عبدالحسین تیمورتاش رییس وزارت فلاحت، فوائد عامه و تجارت ، مصطفی بیات را به معاونت خویش برگزید همچنین در اردیبهشت 1306 حسین علا به وزارت فوائد عامه رسید وهمچنان بیات را به معاونت خود انتخاب کرد. 

بعد از منحل شدن وزارت فوائد عامه و تجارت ، وزارت اقتصاد ملی به وزارت محمدعلی فروغی تشکیل شد و فروغی  بلافاصله بیات را به معاونت خود انتخاب کرد. در دی 1309 بیات به معاونت وزارت کشور تعیین شد.

در شهریور 1312 بیات به ریاست اداره کل فلاحت و صناعت منصوبشد. در آذر 1314 که محمود جم به نخست وزیری رسید بیات در ریاست اداره کل فلاحت ابقا شد.

بیات از بنیانگذاران کشاورزی نوین ایران و موسس دانشکده کشاورزی کرج بود. باغ نمونه کشاورزی کرج از اقدامات اوست.

او برای پیشگیری امراض دامی به تاسیس مؤسسه تحقیقات واکسن و سرم سازی رازی و تربیت گروهی از دامپزشکان همت گماشت. او همچنین با فعال کردن مدرسه فلاحت مقدمات تاسیس دانشکده کشاورزی را فراهم آورد. در دوران خدمت او شعب خاصی برای امور دفع آفات، جنگلبانی و ایستگاه های کشاورزی پی ریزی شد.

در سالهای 1302 و 1303، همه گیری طاعون گاوی در اردبیل و همدان ظاهر شد و به تهران رسید. از آنجا که در آن زمان به غیر از انستیتو پاستور تشکیلات مسنجم پزشکی و دامپزشکی دیگری در کشور وجود نداشت، به ناچار برای تشخیص بیماری به این موسسه مراجعه شد. اواسط سال 1303 مصطفی قلی بیات در مقام معاونت وزارتخانه فوائد عامه، مبارزه با طاعون گاوی را سرلوحه اقدامات خود قرار داد. 

او نخستین دبیرستان پسرانه اراک را تاسیس کرد که صمصامیه نام گرفت. بیات همچنین تمام هزینه اقامت پنج ساله علینقی وزیری در اروپا را که به منظور تحصیل موسیقی انجام شده بود تقبل کرد. 

اولین گروه جوانان تحصیل کرده در اروپا که در سالهای پایانی جنگ جهانی اول به ایران بازگشتند کانون فرهنگی ایران جوان را با هدف اشاعه تمدن جدید و ترویج جنبه مثبت تمدن غرب تاسیس کردند. موسسان آن عبارت بوند از حسین افشار، مشرف نفیسی، رستم جمشیدیان، حسن شقاقی، علی اکبر سیاسی و محمود افشار. این کانون در بدو امر به مرام و مسلک افراد توجهی نداشت و اعضای آن منحصر می شد به جوانان تحصیل کرده در اروپا و آشنا با طرز فکر جدید. مدتی بعد حسن شهرت و تحصیلات بالاتر از لیسانس نیز به شرایط عضویت افزوده شد. در سال 1300 خورشیدی مرامنامه کانون انتشار یافت که اهم موارد آن عبارت بودند از استفرار حکومت عرفی در ایران، جدایی دین از سیاست، الغای کاپیتولاسیون، احداث راه آهن، محدود کردن کشت تریاک و مبارزه با افیون، تاسیس مدارس دخترانه و اجباری کردن آموزش ابتدایی و رفع موانع ترقی زنان.

پس از انتشار روزنامه ایران جوان، این کانون به حزب تبدیل شد. با تاسیس حزب ایران که تیمورتاش، وزیر دربار رضا شاه بانی آن بود و برقراری نظام تک حزبی گمان انحلال آن میرفت که با کوشش و ابتکار مصطفی قلی بیات به صورت کانون فرهنگی به فعالیت خود ادامه داد. 

حزب ایران جوان در دوره ششم انتخابات مجلس هفت نفر از اعضای خود را نامزد کرد و در آگهی تبلیغاتی خود میرزا مصطفی قلی خان بیات فارغ التحصیل از مدرسه عالی فلاحت فرانسه و معاون وزارت فوائد عامه را بعنوان یکی از هفت نماینده منتخب خود معرفی کرد.

مصطفی قلی بیات در سال 1316 در 49 سالگی به مرگ زودرس در آلمان وفات یافت.

منابع 

مقاله محمد هادی بیات روزنامه نگار و پژوهش گر 

زندگی و فعالیت هفتاد ساله باشگاه های ایران، کاوه بیات، دانشنامه جهان اسلام

 مصطفی قلی خان بیات، مرکز تحقیقات صدا و سیمای استان مرکزی، 3 اسفند 1387

خاندان بیات، پژوهشکده باقر العلوم