نوروز نخستین روز سال خورشیدی ایرانی برابر با یکم فروردین ماه، جشن آغاز سال نوی ایرانی و یکی از کهن ترین جشن های به جا مانده از دوران ایران باستان است. خاستگاه نوروز در ایران باستان است و هنوز هم مردم مناطق گوناگون فلات ایران، نوروز را جشن می گیرند. زمان برگزاری نوروز، در آغاز فصل بهار است که امروزه به آن برابری بهاری می گویند.

نوروز، با عنوان رسمی «روز بین المللی نوروز»، توسط یونسکو به عنوان میراث فرهنگی و معنوی بشر به ثبت جهانی رسیده است این روز همچنین یکی از روزهای مقدس و اعیاد مذهبی زرتشتیان و بهاییان نیز به شمار می رود

نوروز به عنوان یک جشن قدیمی و کهن از اقوام متعددی در منطقه به ارث رسیده است و شناسنامه ایرانی به خود گرفته و از آن به عنوان نماد پیوند دهنده افراد و اقوام ایرانی یاد می شود. ایرانیان نوروز را آغازگر رستاخیز طبیعت، گاه رویش و زایش باغ و بوستان می دانند و بر این باور هستند که در نوروز، همزمان با طبیعت، باید روزگار نو و جدیدی را با روان و نگرش نو، در تن پوش تازه ای آغاز کنند.

نوروز در ایران و افغانستان آغاز سال نو محسوب می شود و در برخی دیگر از کشورها یعنی تاجیکستان _ روسیه _ قرقیزستان_ قزاقستان_ سوریه _ عراق _ گرجستان _ جمهوری آذربایجان _ آلبانی _ چین   _ ترکیه_ ترکمنستان _ هند_ پاکستان و ازبکستان تعطیل رسمی است و مردمان آن جشن را برپا می کنند. 

جشن نوروز با تحویل سال یا لحظه ی برابری اعتدال بهاری آغاز می شود، لحظه ای که خورشید در سیر ظاهری خود در ابتدای برج حمل، از استوای زمین گذشته و برابری روز و شب رخ می دهد. در گاه شماری هجری خورشیدی، لحظهی تحویل سال، تعیین کنندهی نخستین روز ( هرمز روز یا اورمزد روز ) از ماه فروردین است. چنانچه آغاز سال، قبل از ظهر و در نیمهی اول شبانه روز تحویل شود، همان روز نوروز است و اگر تحویل سال بعد از ظهر باشد، فردای آن روز، نوروز است. نوروز در تقویم میلادی در بیشتر سال ها با 21 و گاه 20 و به ندرت 22 مارس مطابقت دارد. 

در کشورهایی مانند ایران و افغانستان که گاه شماری هجری خورشیدی به کار برده می شود، نوروز، روز آغاز سال نو است. اما در کشورهای آسیای میانه و قفقاز، تقویم میلادی متداول است و نوروز به عنوان آغاز فصل بهار جشن گرفته می شود و روز آغاز سال محسوب نمی شود.

واژه نوروز، برگرفته از زبان اوستایی بوده است ، در فارسی این واژه در دو معنی به کار می رود: 

نوروز عام: روز آغاز اعتدال بهاری (برابری شب و روز) و آغاز سال نو

نوروز خاص: روز ششم فروردین با نام "روز خرداد"

ایرانیان باستان از نوروز به عنوان «ناوا سرِدا» به معنی سال نو یاد می کردند. مردمان ایرانی آسیای میانه مانند سغدیان و خوارزمیان، نوروز را نوسارد و نوسارجی، به معنای سال نو می نامیدند.

منشأ و زمان پیدایش نوروز، به درستی معلوم نیست. برخی از روایت های تاریخی، آغاز نوروز را به بابلیان نسبت می دهد. بر طبق این روایت ها، رواج نوروز در ایران به سال 538 (قبل از میلاد) یعنی زمان حمله کوروش بزرگ به بابل بازمی گردد. مردم بابل از دوران های بسیار قدیم، روز اول سال را، عموماً در اعتدال بهاری (21 مارس) جشن می گرفتند. این زمان اول بهار و آغاز فصل نو است، زمانی که طبیعت از خواب زمستانی بیدار می شود، در حقیقت آغاز سال نو بود. از لوحه ها چنین بر می آید که این جشن تقریباً از 2340 سال، پیش از میلاد، شناخته شده بود. مری بویس معتقد است که ایرانیان از دیرباز ، بر اساس آیین میتراییسم، جشنهای بزرگی چون جشنهای بهاره و پاییز مهرگان را بر گزار میکردند .

سنگ نگارهای در تخت جمشید که نمادی از نوروز زرتشتیان را نشان می دهد. در اعتدال بهاری در روز نخست نوروز، نیرو و توان شیر و گاو در حال نبرد برابر است. شیر نماد خورشید و گاو نماد زمین است.

در برخی از متن های کهن ایران از جمله شاهنامه فردوسی و تاریخ طبری، جمشید و در برخی دیگر از متن ها، کیومرث به عنوان پایه گذار نوروز معرفی شده است .

در دوران هخامنشی، جشن نوروز در بازهی زمانی میان 21 اسفند تا 19 اردیبهشت برگزار می شد. 

در زمان اشکانیان و ساسانیان نیز نوروز گرامی داشته می شد. در این دوران، جشن های متعددی در طول یک سال برگزار می شد که مهم ترین آن ها نوروز و مهرگان بود. برگزاری جشن نوروز در دوران ساسانیان، چند روز (دست کم شش روز) طول می کشید و به دو دوره نوروز کوچک و نوروز بزرگ تقسیم می شد. نوروز کوچک یا نوروز عامه به مدت پنج روز، از یکم تا پنجم فروردین گرامی داشته می شد و روز ششم فروردین (خرداد روز)، جشن نوروز بزرگ یا نوروز خاصه برپا می شد. در هر یک از روزهای نوروز عامه، طبقه ای از طبقات مردم (دهقانان، روحانیان، سپاهیان، پیشه وران و اشراف) به دیدار شاه می آمدند و شاه به سخنان آن ها گوش می داد و برای حل مشکلات آن ها دستور صادر می کرد. در روز ششم، شاه حق طبقات گوناگون مردم را ادا کرده بود و در این روز، تنها نزدیکان شاه به حضور وی می آمدند. 

در دوران ساسانیان، بیست و پنج روز پیش از آغاز بهار، در دوازده ستون که از خشت خام برپا می کردند، انواع حبوبات و غلات (برنج، گندم، جو، نخود، ارزن، و لوبیا) را می کاشتند و تا روز شانزدهم فروردین آن ها را پابرجا نگه می داشتند. هر کدام از این گیاهان که بارورتر شود، در آن سال محصول بهتری خواهد داد. در این دوران، همچنین متداول بود که در بامداد نوروز، مردم به یکدیگر آب بپاشند. از زمان هرمز اول مرسوم شد که مردم در شب نوروز آتش روشن نمایند. همچنین از زمان هرمز دوم، رسم دادن سکه در نوروز به عنوان عیدی متداول شد. 

تا قبل از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی تنها کشور جهان که نوروز را به عنوان جشن ملی در تقویم خود داشته است کشور ایران بود و البته افغانستان نیز به صورت متناوب این جشن را داشته است. اما با استقلال کشورهای آسیای میانه، ابتدا جمهوری قرقیزستان و آذربایجان و سپس سایر کشورها نوروز را جشن ملی خود اعلام کردند. 

منطقه ای که در آن جشن نوروز برگزار می شد، امروزه شامل چند کشور می شود و همچنان در این کشورها جشن گرفته می شود. برخی آیین های نوروز در این کشورها با هم متفاوتند. برای نمونه در افغانستان سفره هفت میوه می چینند؛ اما در ایران سفره هفت سین می اندازند. شباهت و نزدیکی آیین های نوروز در جمهوری آذربایجان به آیین های نورز ایران بیش از دیگر کشورهاست.

کردها نیز این جشن را در فاصله ی میان 18 تا 21 مارس جشن می گیرند. بنظر کردها قیام کاوه آهنگر و پیروزی او بر ضحاک را جشن نوروز نامیده اند. در هنگام نوروز، کردها با گردهمایی در بیرونِ شهرها، به استقبال بهار می روند. در این گردهمایی های نوروزی، زنان کرد لباس های رنگین پوشیده و شال های پرزرق و برق بر سر می نهند؛ مردان جوان کرد نیز پرچم های سبز و زرد و سرخ را برافراشته و با رقص و پایکوبی گرد آتش، نوروز را پاس داشته و زنده نگاه می دارند. همچنین نوروز در میان اعراب جنوب عراق رایج است و در روز نوروز آن ها به سبزه زارها و مناطق سر سبز می روند. به خصوص دیدار از ایوان مداین در این روز از جمله برنامه های اعراب جنوب و شرق عراق است . در (تاریخ 30 مارس 2009 )10 فروردین 1388، پارلمان فدرال کانادا، اولین روز بهار هر سال را به عنوان نوروز (Nowruz Day)، عید ملی ایرانیان و بسیاری اقوام دیگر نامگذاری کرد. 

در تاریخ 24 فوریه 2010، سازمان ملل متحد با تصویب یک قطعنامه در مقر سازمان ملل متحد، عید نوروز را به عنوان روز بین المللی نوروز و فرهنگ صلح در جهان به رسمیت شناخت.

نوروز مجموعه ای از جشن ها و مناسبت ها است. جشن های سال نو یا جشن های نوروزی در ایران برنامه های متعددی دارد که ابتدا با چهارشنبه سوری شروع می شود. بعد از جشن چهارشنبه سوری آخرین پنجشنبه رفتن به مزار و آرامگاه تازه درگذشتگان است. سومین برنامه که بیشتر در خراسان جنوبی رایج است مراسم الفه است. این مراسم نیز در آرامگاه ها و قبرستان ها یا مساجد برگزار می شود و بیشتر برای تکریم و احترام به مردگان است در این مراسم شیرینی و کیک های محلی (قطاب- نان شیری - گعک) به همراه سبزه در سفره گذاشته می شود.

خانه تکانی یکی از آیین های نوروزی است که مردم برخی مناطقی که نوروز را جشن می گیرند به آن پایبندند. در این آیین، تمام خانه و وسایل آن در آستانه نوروز گردگیری، شستشو و تمیز می شوند .این آیین در کشورهای مختلف از جمله ایران، تاجیکستان و افغانستان برگزار می شود.

رسم افروختن آتش، از زمان های کهن در برخی مناطق علاقه مند به نوروز متداول شده است. در ایران، جمهوری آذربایجان و بخش هایی از افغانستان، این رسم به صورت روشن کردن آتش در شب آخرین چهارشنبه سال متداول است. این مراسم چهارشنبه سوری نام دارد. در کردستان در روز نوروز مراسم آتش نوروزی به کردی ئاگر نه وروزی( Agir Newrozî) انجام می شود. پریدن از روی آتش در ایام نوروز در ترکمنستان نیز رایج است. 

همچنین رسم افروختن آتش در بامداد نوروز بر پشت بام ها در میان برخی از زرتشتیان (از جمله در برخی از روستاهای یزد در ایران) مرسوم است. 

در بسیاری از نقاط ایران، جمهوری آذربایجان و برخی از نقاط افغانستان، سفره هفت سین پهن می شود. در این سفره، هفت چیز قرار می گیرد که با حرف س آغاز شده باشد؛ 

پهن کردن سفرهی نوروزی در ایران آداب و رسوم خاصی دارد و روی سفره اجزای دیگری به ویژه آینه، شمع، و آب نیز حضور دارند. از دیگر اجزای سفرهی امروزی می شود از ماهی و تخم مرغ رنگ شده یاد کرد.

در کابل و شهرهای شمالی افغانستان، سفره هفت میوه متداول است. در این سفره، هفت میوه قرار می گیرد، از جمله؛ کشمش سبز و سرخ، چارمغز، بادام، پسته، زردآلو و سنجد. چیدن سفره ای مشابه با استفاده از میوه خشک شده، در بین شیعیان پاکستان هم مرسوم است. 

علاوه بر این، سفره هفت شین در میان زرتشتیان، و سفره هفت میم در برخی نقاط واقع در استان فارس در ایران متداول است. در جمهوری آذربایجان، عدد هفت اهمیتی ندارد و بر روی سفره های نوروزی خود، آجیل قرار می دهند. 

یکی از متداول ترین غذاهایی که به مناسبت نوروز پخته می شود، سمنو (سمنک، سومنک، سوملک، سمنی، سمنه) است. این غذا با استفاده از جوانه گندم تهیه می شود. در بیشتر کشورهایی که نوروز را جشن می گیرند، این غذا طبخ می شود. در برخی از کشورها، پختن این غذا با آیین های خاصی همراه است. زنان و دختران در مناطق مختلف ایران، افغانستان، تاجیکستان،ترکمنستان و ازبکستان سمنو را به صورت دسته جمعی و گاه در طول شب می پزند و درهنگام پختن آن، سرودهای مخصوصی می خوانند. پختن غذاهای دیگر نیز در نوروز مرسوم است. برای مثال، سبزی پلو با ماهی را در شب عید و شیرینی هایی مانند نان نخودچی تناول می شود، در افغانستان سبزی چلو با ماهی، در تاجیکستان باج، در ترکمنستان نوروزبامه، در قزاقستان اویقی آشار، و در بخارا نیز انواع  پخته می شود. به طور کلی پختن غذاهای نوروزی در هر منطقه ای که نوروز جشن گرفته می شود، مرسوم است و هر منطقه غذاها و شیرینی های مخصوص به خود را دارد.

دید و بازدید عید یا عید دیدنی یکی از سنت های نوروزی است که در بیشتر کشورهایی که آن را جشن می گیرند، متداول است. در برخی از مناطق، یاد کردن از گذشتگان و حاضر شدن بر مزار آنان در نوروز نیز رایج است. روز نوروز با بازدید و دیدار اقوام و خویشان شروع می شود. خانه تکانی و پوشیدن لباس نو نیز از دیگر آیین نوروز می باشد .